Schuldgevoel heeft een (evolutionaire) functie, en is eigenlijk een rode waarschuwingslamp voor in je hersenen. Hoe je met schuldgevoel omgaat is belangrijk. Je wilt het niet vasthouden: je raakt anders in een negatieve, depressieve spiraal.
Zet je schuldgevoel om in spijt, dan leer je omgaan met zelfkritiek en zelfcompassie. Zelfkritiek is een doodlopende weg (ik deug niet en ben nergens goed voor). Je reageert niet op het rode waarschuwingslampje dat je schuldgevoel heeft afgegeven. Je verlamt, je komt niet vooruit, je blijft hangen waardoor je je slechte gedrag voort zet. Zelfcompassie maakt dat je bewust wordt van datzelfde rode waarschuwingslampje (je herkent het lampje). Je erkent het rode lampje en je handelt er naar. Je toont begrip en vergeving aan jezelf en kunt daarom vooruit gaan, jezelf ontwikkelen en doorgaan.
Met schuldgevoel pijnig jezelf steeds en wat heeft dat voor zin? Als je een fout hebt gemaakt en iemand pijn hebt gedaan (een grens hebt overschreden), zal het koesteren van je schuldgevoel je niet opeens terug in de tijd brengen om je fout terug te draaien. Het zal je leerproces niet versnellen om te voorkomen dat je de fout opnieuw gaat maken. Andere mensen (groepsleden) zullen je niet opeens waarderen of respecteren omdat je je schuldig voelt en jezelf neerhaalt op deze manier.
Uitwerking
Een van de gekste eigenschappen van de mens is dat wij dol zijn op drama. Onze hersenen vinden dat zo fijn. Ga maar na, een van de langstlopende tv-series in Nederland is ‘Goede Tijden, Slechte Tijden’. GTST voor de echte fans. En waarom is die serie al zo lang een succes? Vanwege het drama dat altijd en overal aanwezig is.
Jouw brein vindt het drama fijn. En schuldgevoel is drama. Jouw brein ziet schuldgevoel als een beloning. Net zoals in je auto een rood lampje aangeeft dat je oliepeil te laag wordt, krijg je met schuldgevoel in je hersenen een ander rood lampje. Het “Pas op! Je bent te ver gegaan!” rode lampje. En eigenlijk zijn onze hersenen er stiekem op ingericht dat heeeerlijk te vinden. Je eigen GTST maar dan in je hoofd.
Je moet dat schuldgevoel wel aanpakken. Hoe lekker je hersenen het ook vinden. Want anders ga je nog méér slecht schuldgevoel-ontwikkelend gedrag vertonen. En we willen juist een beetje emotioneel intelligent door het leven gaan.
Waarom heb je een schuldgevoel?
Schuldgevoel heeft echt een functie. Het werkt heel goed om je gedrag in de samenleving aan en te passen. En daardoor worden we geaccepteerd in de groepen waar we deel van willen uitmaken. Want dan kunnen we samen leven en werken. Samen werken: dan kun je het verschil uitmaken. Doe je iets dat de groep niet aanstaat, dan lig je dus uit de groep.
Mensen die zich gemakkelijk schuldig voelen, willen graag onderdeel uitmaken van een groep en werken dus hartstikke goed samen. Als je aanleg hebt voor schuldgevoel dan ben je sneller een goede ouder, broer, zus, kind, vriend, partner, manager, werkgever of werknemer.
Als je over de grenzen van de groep heen gaat, dan voel je je schuldig. En schuldig voelen heeft alles te maken met de mate van empathie die je hebt ontwikkeld. Empathie is het vermogen dat je je kunt je inleven in de ander en dus begrijpt dat je de ander pijn hebt gedaan. Dan is je persoonlijke moraal sterk. En daardoor ben minder snel geneigd om te liegen en bedriegen. Dat vindt de groep waar jij onderdeel van wilt zijn: je werk, je club, je gezin dus heel erg fijn. Dan hoor je erbij.
Gevolgen van schuldgevoel
Schuldgevoel zorgt er dus voor dat je je eigen grenzen stelt. Die grenzen zijn afgestemd op de wensen (waarden & normen) van de groep waar je deel uit van wilt maken. Als je die grenzen over gaat dan volgt het schuldgevoel. En dan gaat dat persoonlijke rode waarschuwingslampje in je hersenen aan.
Handig en functioneel dus, dat schuldgevoel.
Waarom belonen je hersenen het schuldgevoel?
- het is functioneel en waarschuwend : om evolutionair niet buiten de groep te vallen.
- het schuldgevoelplekje in de hersenen wordt beloond, omdat het al heel gauw het ‘plezier’ van het grensoverschrijdende gedrag verbindt met ‘schuldgevoel’ – een taartje of biertje te veel, toch een sigaretje……
Als je doorgaat met dat schuldgevoel te ontwikkelen, kom je er niet meer vanaf en zit je vast blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Omdat……
- Een grensoverschrijdend pleziertje geeft je een schuldgevoel,
- daardoor krijgt je hersenpan een beloning voor het laten afgaan van dat waarschuwingslampje.
- Dat is lekker en daarom ga je onbewust opnieuw op zoek naar die beloning, door opnieuw de grens te overschrijden.
- Schuldgevoel is nu verkeerd verbonden in je hersenen: pleziertje = beloning (in plaats van waarschuwingslampje geactiveerd = beloning).
Daardoor blijf je grensoverschrijdend gedrag vertonen. Ook wanneer het niet (meer) plezierig is. Omdat je hersenen je nog op een andere manier misleiden bij zeer ernstige gevallen van schuldgevoel die verder gaan dan een taartje te veel.
Je blijft je dan schuldig voelen, in plaats van spijt te hebben.
Het verschil tussen schuldgevoel en spijt
Bij ernstige en diepe schuldgevoelens raak je er van overtuigd dat je een slecht mens bent. Dus alles is fout aan je (vind jij). Als je spijt hebt, dan ben je er van overtuigd dat je iets slechts hebt gedaan.
Bij diepe schuldgevoelens heb je over een bepaalde tijd het gevoel over jezelf ontwikkeld dat je een slecht persoon bent omdat je iets grensoverschrijdends hebt gedaan. Bij spijt staat het gevoel over jezelf en wat je gedaan hebt los van elkaar.
Je bent namelijk geen slecht persoon als je iets slechts gedaan hebt. Als je dat begrijpt kun je van je schuldgevoel af komen. Je bent en blijft verantwoordelijk voor wat je gedaan hebt en dat je acties minder erg zijn. Maar het staat los van hoe goed of slecht jij als persoon bent.
Je hebt bijvoorbeeld een ongeluk veroorzaakt omdat je op je iPhone keek tijdens het rijden. Dat is een domme fout en leidt tot een gezond gevoel van spijt, in plaats van schuldgevoel. Spijt komt voort uit het bewustzijn dat je je willens en wetens slecht hebt gedragen tegenover jezelf of een ander – dat je persoonlijke ethische standaard overschrijdt. Je bent daardoor geen slecht mens, jouw gedrag was slecht. Jouw grensoverschrijdend gedrag betekent dus niet dat jij inherent slecht, kwaadwillend of immoreel bent.
Spijt is gericht op je gedrag, schuldgevoel is gericht op jezelf. En daarom helpt schuldgevoel niet om van je slechte gedrag af te komen. Want als je een slecht mens bent (jij vindt dat nu), dan weet je niet waar je moet beginnen om je goed te gedragen. Een verdere neerwaartse spiraal. Als je denkt dat je slecht bent dan ga je je daar dus naar gedragen. Meer slecht gedrag is het gevolg. Meer schuldgevoel is het gevolg. Dan nog meer slecht denken over jezelf. Nog meer slecht gedrag… Nog een vicieuze cirkel.
De oplossing voor schuldgevoel
Empathisch vermogen naar jezelf gebruiken. Een andere truuk van je op drama gerichte hersenen is het stemmetje in je hoofd. Het stemmetje van jouw zelfkritiek, onzekerheid etc. Geen zelfkritiek uiten (“ik ben slecht”), maar bekijken met zelfcompassie (“ik heb iets slechts gedaan, maar ik ben geen slecht persoon”) is de juiste aanpak.
Denken of zeggen dat je een slecht persoon bent, boos zijn op jezelf, jezelf verwijten dat je zo’n stomme fout hebt gemaakt. Je geeft daarmee dat stemmetje een voortdurend platform. Schuldgevoel is niet nutteloos, denk aan het rode waarschuwingslampje, maar de zelfkritiek die er op volgt is dat wel. Totaal zinloos. En gevaarlijk nog ook omdat het je verder afbreekt..
Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat zelfkritiek steeds verbonden is met minder motivatie en minder zelfbeheersing en één van de grootste voorspellers van gevoeligheid is voor depressie.
Mens zijn betekent dat jezelf accepteert als een imperfect wezen, met beperkte kennis en mogelijkheden en beseffen dat je soms fouten zult maken – of je kunt altijd een hekel aan jezelf hebben omdat je fouten maakt. Het enige wat belangrijk is, is dat je tegen jezelf kunt zeggen: ik heb mijn best gedaan.
De oplossing is dus kiezen voor zelfcompassie (ik ben een mens en hoef niet perfect te zijn) in plaats van kiezen voor zelfkritiek (dat stemmetje in je hoofd). Zelfcompassie na schuldgevoel zorgt namelijk voor méér zelfbeheersing en uiteindelijk verbetering van je gedrag. Je staat meer open voor advies van je groepsleden én je leert sneller van je fouten. Daardoor verandert je zelfbeeld en dan uiteindelijk de situatie waar je in verkeert. Dat heet vooruitgang.